ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

خلاف (1)، غنية (2) و دروس (3) چنين است.

سيد مرتضي در كتاب الانتصار (4) ادعاي اجماع بر عدم جواز كرده است. همچنين روايات بسياري نيز از اهل بيت عليهم السلام در اين باره رسيده است.

و نزد اهل سنت نيز كساني مانند امام مالك و برخي از فقهاي پيشين، آن را مكروه مي شمارند و از تابعين و حتي از برخي صحابه نيز نقل شده كه معتقد به ارسال بوده اند. (5)

اختلاف در ميان اهل سنت، در اين مسأله از آنجا ناشي شده است كه در ميان روايات آنان نيز روايات صحيحي دربارۀ نماز پيامبر صلي الله عليه و آله وارد شده كه آن حضرت هنگام نماز دست راست خود را بر روي دست چپ نمي گذاشت؛ چنانكه ابن رشد قرطبي بر اين مطلب تصريح كرده اند.

ابراهيم نخعي (6) نيز، كه پيش از ولادت بسياري از پيشوايان مذاهباو

ص: 11

چهارگانۀ اهل سنت وفات يافته، معتقد به ارسال در نماز بوده است.

همچنين حسن بصري، (1) تابعي كه اهل سنت او را از نظر علمي و عملي سرور اهل زمانش مي دانند و ابن سيرين (2) و ليث بن سعد (3) و عبد اللّٰه بن زبير كه او را از صحابهدر

ص: 12

دانسته اند، بلكه مشهورترين قول از مذهب مالك چنين است و همۀ اهل مغرب بر اين نظريه؛ يعني ارسال معتقد بوده اند.

و وجوب آن، تنها به عوام اهل سنت نسبت داده مي شود. (1)

روايات نقل شده در كتابهاي اهل سنت (با قطع نظر از ضعيف بودن سند آن) به بيست حديث مي رسد و از اين تعداد تنها يك حديث است كه بخاري از ابو حازم نقل مي كند. (2)

همان طور كه عيني (3) و شوكاني (4) و ديگران تصريح كرده اند، در آن حديث و شبهۀ مرسل و منقطع بودن وجود و دارد همچنين حديث مسلم كه (5) از ابي وائل نقل شده نيز گرفتار آفتِ ارسال است؛ زيرا روايات علقمه از پدرش مرسل است. ابن حجر نيز به آن تصريح دارد. (6) و اما در مورد بقيۀ روايات بايد گفت كه آنها نزد اهل سنت ضعيف شمرده شده اند. و به اقرار اصحابِ سنن و جوامعِ و علماي رجال، اعتمادي بر آنها نيست: بنابراين، هيچ مجوّزي باقي نمي ماند، جز اين كه بگوييم اين خود فعل و عملي است كه دليلي بر جايز بودن آن در نماز وجود ندارد. پس انجام آن به قصد مشروعيت و سنت و از آداب نماز شمردن، بي شك حرام است؛ چون در حرمت آن كافي است كه بگوييم هيچ وجه4.

ص: 14

شرعي ندارد، تا چه رسد به اين كه خلاف آن ثابت شود و دليلي بر نهي از آن داشته باشيم. (1)

از عترت طاهرين عليهم السلام نيز نهي وارد شده است. ديگر اين كه آن عمل (كار) است و عمل در نماز جايز نيست؛ چنانكه ابن رشد نيز به آن (يا نزديك به اين قول) اشاره دارد.

و همچنين نامگذاري آن به (تكفير) كه مجوس آن را انجام مي داده اند (2)؛ تأييدي است بر نظريه عترت پيامبر صلي الله عليه و آله بلكه تأكيد بر آن است.

فقهاي اهل سنت در چگونگي انجام تكفير اختلاف دارند كه آيا بايد دست را بالاي ناف قرار داد يا پايين آن و يا اين كه دست راست بر روي دست چپ قرار بگيرد يا به عكس؟ چگونه ممكن است تكفير سنت مؤكّد باشد. در حالي كه كيفيت آن مشخص نيست؟ چگونه كيفيت آن بر صحابه مخفي مانده است. با اين كه آنها هر روز افزون بر نمازهاي مستحبي و نماز اموات و نمازهاي عيد، مقيد به شركت در نماز جماعت پشت سر پيامبر صلي الله عليه و آله بودند!

اينها همه شواهد و تأكيدهايي است كه نشان مي دهد در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله چنين چيزي وجود نداشته است. بنابراين بايد گفت: عمل (تكفير) نيزد.

ص: 15

مانند به جماعت خواندن نمازهاي مستحبي در ماه رمضان (نماز تراويح) و اضافه كردن (الصلاة خَيْرٌ مِنَ النَّوْم) و حذف (حَيَّ عَلَي خَيْرِ الْعَمَلِ) در اذان و حرام كردن دو متعۀ (نكاح و حج) و جلوگيري از تدوين حديث شريف و … از اموري است كه بعد از پيامبر صلي الله عليه و آله به وجود آمده است.

2- (عن أبي جعف عليه السلام: و عليك بالإقبال علي صلاتك … و لا تكفر فإنما يفعل ذلك المجوس). (1)

امام باقر علي السلام مي فرمايد: بر تو باد رو به قبله ايستادن، در نماز … و تكفير نكردن، چون تكفير كار مجوس است.

3- (علي بن جعفر قال: قال أخي قال علي بن الحسين:

وضع الرجل إحدي يديه علي الأخري في الصلاة عمل، و ليس في الصلاة عمل). (2)

علي بن جعفر مي گويد: برادرم (امام موسي بن جعفر) گفت:

علي بن الحسين عليه السلام فرمود: قرار دادن يكي از دست ها بر ديگري در نماز يك كار و عمل است و چنين چيزي در نماز انجام نشود.

4- (علي بن جعفر [أخيه موسي بن جعفر] و سألته عن الرجل يكون في صلاته أ يضع إحدي يديه علي الأخري بكفه أو ذراعه؟ قال: لا يصلح ذلك، فأن فعل فلا يعود له). (3)

علي بن جعفر از برادرش موسي بن جعفر عليه السلام نقل مي كند: از او پرسيدم در مورد شخصي كه نماز مي گزارد، آيا بايد دستش را بر ديگري بگذارد، يا بازوي خود را؟ حضرت فرمود: اين عمل صحيح نيست، اگر آن را انجام داده، تكرار نكند.)

5- (عن علي عليه السلام في حديث الأربعمائة: قال: لا يجمع المسلم يديه فيان

ص: 17

صلاته و هو قائم بين يدي الله عز و جل، يتشبه بأهل الكفر يعني المجوس). (1)

امام علي عليه السلام در حديث أربعمائة مي فرمايد: مسلمان نبايد در نماز، در حالي كه در پيشگاه خداوند عزّ و جلّ قرار دارد، دستهايش را جمع كند؛ چون با اين عمل به اهل كفر يعني مجوس شبيه مي شود.

6- (عن أبي عبد الله عليه السلام في حديث أنه لما صلي قام مستقبل القبلة، منتصبا، فأرسل يديه جميعا علي فخذيه قد ضم أصابعه). (2)

از امام صادق عليه السلام در حديثي نقل شده است كه هرگاه به نماز مي ايستاد، رو به قبله دستانش را بر رانهاي خود قرار مي داد و انگشتانش را نيز جمع مي كرد.

7- (عن أبي جعفر عليه السلام: قال: إذا قمت إلي الصلاة فلا تلصق قدمك بالأخري … و أسد منكبيك و أرسل يديك و لا تشبك أصابعك و ليكونا علي فخذيك قبالة ركبتيك … و لا تكفر فإنما يفعل ذلك المجوس). (3)

امام باقر عليه السلام مي فرمايد: وقتي به نماز مي ايستي پاهايت را به هم نچسبنان و شانه هايت را بينداز و دستانت را باز كن و انگشتانت را در هم نكن و بايد دستانت بر را نهايت برابر زانو باشد … و تكفير نكن، چون اين عمل از اعمال مجوس است.

8- (المجلسي عن الجامع البزنطي، عن أبي عبد الله عليه السلام قال: فإذا قمت في صلاتك فاخشع فيها … و لا تكفر). (4)0.

ص: 18

علّامۀ مجلسي، از جامع بزنطي، از امام صادق عليه السلام نقل مي كند كه فرمود: وقتي ارادۀ نماز كردي خشوع داشته باش و تكفير نكن!

9- (القاضي نعمان المصري، عن جعفر بن محمد عليه السلام أنه قال: إذا كنت قائما في الصلاة: فلا تضع يدك اليمني علي اليسري و لا اليسري علي اليمني، فإن ذلك تكفير أهل الكتاب، و لكن أرسلهما إرسالا، فإنه أحري أن لا يشغل نفسك عن الصلاة). (1)

قاضي نعمان مصري، از امام صادق عليه السلام نقل مي كند كه آن حضرت فرمود: هرگاه به نماز ايستادي، دست راست خود را بر چپ و يا دست چپ خود را بر راست مگذار، چون اين عمل، تكفير اهل كتاب است و بلكه آن را باز نگهدار، پس آن سزاوارتر است، تا اين كه خود را در نماز مشغول نكني!

10- (عن أبي جعفر عليه السلام قال: قلت له فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ)؟

قال النحر: الاعتدال في القيام أن يقيم صلبه و نحره. و قال: و لا تكفر، فإنما يصنع ذلك ذلك المجوس). (2)

از امام باقر عليه السلام نقل شده كه مي گويد: به حضرت عرض كردم:

(فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ) به چه معناست؟ فرمود: نحر يعني اعتدال در قيام؛ به طوري كه پشت و گردنش ايستاده و راست باشد و فرمود: تكفير نكنيد، چون اين عمل از اعمال مجوس است.7.

ص: 19

در نماز، جايز نيست … و از مالك دو روايت وارد شده است كه يكي از آنها مثل قول شافعي است كه قرار دادن دست راست بر چپ را جايز مي شمارد و ابن القاسم از او روايت كرده است كه ارسال دست ها سزاوار است.

و از او روايت شده كه گفت: در نماز مستحبي وقتي قيام طولاني مي شود، جايز است و اگر طولاني نشود، جايز نيست و در نماز واجب نيز جايز نيست، ليث بن سعد نيز مي گويد: اگر خستگي پيش آمد دستهايش را باز بگذارد و اگر خسته نشد، انجام ندهد و قول مالك نيز چنين است.

دليل ما، اجماع فرقۀ اماميه است، در ميان آنها اختلافي نيست در اين كه تكفير نماز را قطع مي كند و نيز اين كه ثبوت اجزاي نماز نياز به دليل شرعي دارد و چيزي كه بر مشروع بودن آن دلالت كند، در شرع مقدس موجود نيست و احتياط پرهيز از تكفير را ايجاب مي كند؛ چون شكي نيست كسي كه در نماز دست ها را جمع نمي كند، نمازش صحيح است پس بنابراين، جزم به صحت نماز واجب است. (1)

مالك آن را مكروه مي دانست ولي در نمازهاي مستحبي، كه قيام در آن طولاني مي شود، جايز مي شمارد. (1)

ديگري، در نماز، واجب، پرسيدم: اگر دست راست را بر آرنج چپ قرار دهد در حال ايستاده، در نماز واجب و يا مستحب، آيا صحيح است؟

محمد بن رشد مي گويد: قول مالك كه مي گويد: (اشكالي نمي بينم) دلالت وارد بر جواز تكفير در نماز واجب يا مستحبي، بدون تفصيل و در روايت ابن قاسم در مدونة الكبري چنين آمده است كه ترك آن در نماز بهتر از انجام آن است؛ چون در آن مي گويد: در نمازِ واجب، صحيح نمي دانم و مالك آن را مكروه مي دانست ولي در نمازهاي مستحبي، زماني كه قيام طولاني مي شود، انجام دادن آن، جهت رفع خستگي جايز است و در بعضي از روايات، جملۀ (آن را مكروه مي دانست) حذف شده است، بنابراين؛ با سقوط اين جمله به نظر مي رسد كه در مذهب مالك ترك تكفير افضل باشد؛ چون معناي سخن او كه مي گويد: (لٰا أعْرفُ ذلك في الفريضة) آن است كه تكفير را در نمازِ واجب، جايز نمي دانم كه از سنت و يا مستحبات نماز باشد.

آنجا هم كه مي گويد: در نماز مستحبي، زماني كه قيام طولاني شد، جهت تجديد قوا و رفع خستگي اشكالي ندارد، فهميده مي شود كه در نماز مستحبي اگر قيام طولاني نشود تكفير اشكال دارد و در نماز واجب هم اگر چه قيام طولاني شود، اشكال دارد و اگر جملۀ (كان يكرهه) نيز در كلام باشد. كه دلالت آن واضح تر است؛ چون حدّ مكروه آن است كه در ترك آن پاداش است و در انجام آن گناهي نيست. (1)8.

ص: 24

در آن صورت، تكفير جايز است، نه مكروه و نه مستحب. و اين قول مالك در المدونة آمده است.

سوم: انجام دادن آن در نماز واجب و نافله مستحب است و ترك آن كراهت دارد و اين قول مالك، در روايت مطرف بن ماجشون (1) آمده است. (2)

سنت است كه نمازگزار بعد از تكبير دست راستش را بر پشت دست چپ و مفصل آن قرار دهد …

اسماعيل مي گويد: منسوب شده است و نمي گويد: چه كسي نسبت داده است. (1)

بايد گفت: دلالت اين حديث روشن نيست زيرا در اينجا سخن از سنت فعليه پيامبر صلي الله عليه و آله به ميان آمده و نمي توان تشخيص داد كه اين كار به عنوان وجوب و يا استحباب و يا اباحه بوده، و آيا از روي اختيار بوده و يا اضطرار.

و اين كار به چه غرض و انگيزه اي بوده؟ آيا به قصد اشاره به اين كه امري شرعي است و يا به قصد اين كه مي خواست آن ردا و لباسي را كه پوشيده، از شانۀ حضرت به زمين نيفتد و يا به لحاظ سرما و يا كسالت ولي اين روايت مرسل است؛ چون علقمة بن وائل راوي حديث است و او از پدرش نقل مي كند در حالي كه بعد از وفات پدرش به دنيا آمده است! پس نمي تواند از پدرش شنيده باشد.

ابن حجر مي گويد: عسكري از ابن معين حكايت مي كند كه گفت:

روايت علقمة بن وائل از پدرش مرسل است (1) و بعضي نيز گفته اند كه او كودك خردسالي بوده و نمي توانسته نماز پدرش را درك كند. (2)

ولي نتيجه در هر دو صورت يكي است؛ زيرا چنين كسي كه نماز پدرش را نمي توانست درك كند، چگونه مي تواند از پدرش حديث نقل كند! افزون بر آن، (مولي لهم) (3) علام آنها نيز كه در روايت آمده معلوم نيست مراد كيست؟د.

ص: 30

افزون بر آن، (مولي لهم) غلام آنها نيز كه در روايت آمده، معلوم نيست، چه كسي است.

هنگام نماز دست راستش را بر چپ قرار مي داد، چون پيامبر صلي الله عليه و آله او را چنين ديد دست چپ بر دست راستش قرار داد. (1)

در سند اين حديث هشيم است، و مراد هشيم بن قاسم واسطي است كه متهم به تدليس و دستكاري در احاديث است و در آخر عمرش از نظر حس و هوش تغيير پيدا كرد يحيي بن معين نيز درباره اش مي گويد: معلوم نبود چه چيزي از سرش بيرون مي آمد يعني چه بر زبان جاري مي كند. (2)

بنابراين، راجع به او حرف و سخن بسيار است؛ و روايتش نيز پذيرفته نيست.

و همچنين در سند اين روايت حجاج بن ابي زينب سلمي (ابو يوسف صيقل واسطي) است و او نزد اهل سنت ضعيف شمرده شده است.

احمد بن حنبل نيز مي گويد: بيم دارم كه روايت او ضعيف باشد.

نسائي نيز مي گويد: قوي نيست و دارقطني مي گويد: قوي و حافظ نيست. (3)

قرار دادن كف دست بر كف دست ديگر در نماز در زير ناف از سنت است. (1)

در سند اين حديث زياد بن زيد است كه مجهول است؛ چنان- كه به نقل عسقلاني از- ابي حاتم نيز به آن تصريح كرده است. در تهذيب التهذيب نيز آمده است: زياد بن زيد سوائي اعسم كوفي. ابو حاتم مي گويد: مجهول است. ابو داود از او به نقل از حضرت علي عليه السلام يك حديث نقل كرده است كه فرمود: قرار دادن كف دست بر كف دست زير ناف در نماز از سنت است. (2) بخاري مي گويد: بايد در اين روايت تأمل كرد.

و نيز در اين روايت عبد الرحمن بن اسحاق است كه علما بر ضعيف بودن او اتفاق دارند.

و نيز در سند اين روايت ابن جرير ضبي است. ابن حجر مي گويد:

در ميزان الاعتدال، با خط ذهبي خواندم كه او ناشناس يعني مجهول است. (1)

له)، كسي كه بيدار شود و خود را با جنابت ببيند روزه او باطل است.

فإنه لما حوقق عليه قال: أخبرنيه مخبر و لم أسمعه من رسول الله صلي الله عليه و آله. (1)

هنگامي كه از او پرسيدند آيا خودت اين حديث را از پيامبر شنيدي؟

گفت: خير كسي برايم نقل كرد.

حديث او خودداري مي كنم و او را ضعيف مي شمارم. (1)

أبي زرعه نيز مي گويد: ليس فيه إلا نحو سبعة أحاديث، در آن، در آن، روايت صحيح وجود ندارد به جز هفت حديث … (1)

ذهبي مي گويد: رواياتي كه در ابن ماجه حجيت ندارد، بسيار است و شايد به هزار برسد. (2)

علاوه بر آن، ابو داود: روايت عاصم بن كليب از پدر، و او از جدش را بي اعتبار مي داند. (3)

شنيده است، چون پدرش پيش از تولد او وفات يافته بود و ابن سعد نيز مي گويد: … در اين باره مي گويند كه او از پدرش روايت كرده و از سويي مي گويند: پدرش را نديده است!

ابو حاتم و ابن جرير طبري و جريري و يعقوب بن سفيان و يعقوب بن شيبه و دارقطني و حاكم و پيش از آنها ابن مديني و ديگران نيز قريب به اين مطالب گفته اند. (1)

طحاوي نيز مي گويد: او به هيچ وجه اهل تثبت در روايت نيست؟

و نمي توان به حديثش احتجاج و استدلال كرد. (1)

أمرنا معاشر الأنبياء … و نضرب بأيماننا علي شمائلنا في الصلاة، ما گروه پيامبران امر شديم به اينكه … در نماز دست راستمان را بر دست چپمان بزنيم. (1)

در سند اين حديث، نضر بن اسماعيل؛ يعني أبو مغيره است احمد و نسائي و ابو زرعه گفته اند: او قوي نيست. از ابن معين نيز بنابر قولي نقل شده كه او ضعيف است.

ابن حبّان مي گويد: اشتباه او فاحش و وهم و خيالات او بسيار است. پس مستحق ترك است. حاكم نيز مي گويد: او نزد آنها (اهل سنت) قوي نيست. ساجي مي گويد: روايت هاي غريب دارد. (2)

ابن معين مي گويد: ارزشي ندارد و ضعيف است. جوزجاني نيز گفته است: كسي از روايتش راضي نيست. ابو حاتم مي گويد: قوي نيست و نزد اهل سنت سست شمرده شده است. ابو داود مي گويد: ضعيف است. نسائي مي گويد: حديث او متروك است. بخاري مي گويد: ارزشي ندارد. يحيي بن معين نيز نسبت به او نگاه منفي دارد.

ابن سعد مي گويد: او احاديث بسيار ضعيف، زياد دارد.

ابن مديني مي گويد: ضعيف است و ارزشي ندارد. ابو زرعه و عجلي و دارقطني مي گويند: ضعيف است. فسوي او را در باب كساني كه به روايت آنها توجهي نمي شود آورده است.

ابن حبان مي گويد: او از ثقات چيزي نقل نكرده، مگر آنچه را كه نوشتن آن جايز نبوده و اين احاديث را نقل نكرده اند مگر از باب تعجب. (1)

مروزي نيز گفته است كه او در آخر عمر احاديث را از حفظ نقل مي كرد و الفاظ آن را تغيير مي داد، گويا حديث را نقل معني مي كرد و از اهل لسان نبود. (1)

و عن شماله، رسول خدا صلي الله عليه و آله هرگاه به نماز مي ايستاد به طرف دست راست و چپش مي گفت: اين گونه و آن گونه باشيد … (1)

در اين روايت ابو خالد احمد (سليمان بن حيان ازدي) آمده است كه بعضي در مورد حفظ و ضابط بودن او سخن گفته اند.

ابن معين مي گويد: حجت نيست و أبو بكر بزاز در كتاب سنن مي گويد: او از كساني نيست كه زيارت (در روايتهايش) حجت باشد، چون اهل علم به نقل او اتفاق دارند؟ او حافظ نبوده و احاديثي را از اعمش و ديگران (كه اعتنايي به آن روايات نيست) نقل كرده است. (2)

حجت نيست و أبو بكر بزار در كتاب سنن مي گويد: او از كساني نيست كه رواياتش حجت باشد، چون اهل علم به اتفاق دارند كه او حافظ نبوده و احاديثي را از اعمش و ديگران (كه اعتنايي به آن روايات نيست) نقل كرده است. (3)

اضافه بر آن اين حديث هيچ دلالتي بر مورد بحث ندارد چون مفاد آن اين است كه پيامبر صلي الله عليه و آله از سمت راست و چپ خود به نماز گران مي فرمود، و چنان باشد و اين ربطي به تكفير ندارد.

در سند اين حديث، أبو يوسف حجاج است، كه مورد تأمل علماي رجال قرار گرفته. احمد بن حنبل دربارۀ او گفته است ترس آن مي رود كه او ضعيف باشد.

و ابن المديني گفته است او ضعيف است.

نسائي نيز گفته است: او قوي نيست دارقطني مي گويد: نه قوي و نه حافظ است. (1).

و همچنين در سند اين حديث، محمد بن حسن واسطي قرار دارد كه او هم مورد بحث و تأمل است و ابن حبان او را در رديف ضعفاء قرار داده و درباره اش گفته است:

او در سند احاديث تصرف مي كرد. (2)

پدرش نقل مي كند. اين روايت مرسل است، چون او بعد از مرگ پدرش متولد شده است.